E81 Sendeiro do Río da Fraga (Moaña)

Xoves, 1 de maio do 2008

Dende fai máis dun século, concretamente dende 1889, celebramos ó primeiro de maio o día da clase obreira, tamén chamado día do internacionalismo proletario ou da clase traballadora, non só para lembrar os mártires de Chicago, e tantos outros caídos nas loitas pola defensa dun salario e unhas condicións de traballo dignas en tódolos recunchos do mundo, senón para seguir demandando os nosos dereitos, a permanencia dos que acadamos grazas a esas loitas e a os que nos quedan por conquistar, e tamén para seguir afirmando a nosa conciencia de clase.

E esa conciencia faime vestir a miña camiseta vermella, ca fouce e o martelo ben á vista, e saltar a rúa para ocupala xunto ós meus compañeiros de sindicato, entre os que acredito a presenza de algúns que, ademais de compañeiros, son tamén amigos. Comezo a xornada camiñando e escoitando consignas, baixo un ceo enchido de nubes e de bandeiras, na compaña dos meus queridos Nuria e Habibi, da boa xente do Casco Vello, dos antigos camaradas da CMTG, e do Zalo, con quen teño compartido sendeiros e verbas, dende que nos albores deste século cruzáranse os noso destinos onde o mundo chamase Sanabria.

E con Zalo decido seguir camiñando cando remata a manifestación, ou máis ben xa o tiñamos decidido na véspera, ou aínda antes, no Caminho dos Mortos onde, compartindo sendeiros e verbas, reivindicamos o noso xeito de entender a loita conta a uniformidade que a globalización neoliberal intenta impoñernos. Recollemos a Miguel no seu refuxio, facendo plans para os tres días que lle quedan, que nos quedan a todos, antes do gran apagón, e para non perder máis tempo cruzámola ría, cara a Península do Morrazo, para calar os berros dos nosos estómagos, onde as bolboretas demandan compaña.

Non temos sorte na nosa primeira opción, en Meira, xa que o comedeiro está cheo, e tampouco na segunda, en Coiro, porque un dos meus favoritos está pechado, parece que definitivamente, así que probamos sorte un pouco máis adiante, nunha tasca chamada A Rampa, que non é un sitio bonito nin ten bo ambiente, como os anteriores, pero nos que, polo menos, ofrécenos algo de variedade.

Entre o que nos ofertan inclinámonos ante a empanada (a de millo de polbo, a de trigo de bonito), unha ración de chocos con patacas e unhas rinchas guisadas. O mellor alimento, para min, son as verbas da miña metade que me chegan dende o Lago Sirino, coa morriña do polbo, dos chocos e das rinchas. Os meus compañeiros dan boa conta dos manxares con máis ganas ca min, que non gusto demasiado nin da cociña local nin do viño, que me parece de verdade espantoso. Mandámoslle un café de pota e voltamos á estrada...

Baixamos outra vez a Moaña, e na entrada do casco urbano, ó carón da Praia do Pontillón, deixamos o coche, xa pasadas as catro da tarde, e subimos pola desembocadura do río da Fraga, que algúns chaman tamén río dos Ladróns. Por aquí discorre un sendeiro que, seguindo o seu curso, intérnase nun dos paraxes interiores máis belos do Morrazo. O primeiro tramo, que comeza cun pequeno paseo entre salgueiros, remata abruptamente na estrada, e temos que afastarnos do río para, entre edificios e solares industriais, volver buscar o paso cantareiro das augas, mentres lles damos as costas ó pobo mariñeiro.

O leito fluvial está salpicado de pedras, e fórmanse illas recubertas de espuma, e tamén son de pedra as paredes entre as que discorre, con campos labrados a un lado, no barrio do Rosal, e ó outro canavais, parados cheos de falsa cicuta, máis salgueiros e acacias. No lugar de Pozonegro atopamos o primeiro conxunto de muíños en ruínas, invadidos polas silveiras, co seu teito vencido no chan, xunto coas moas definitivamente mudas, que noutro tempo foron motor da economía, xunto coa pesca, da comarca.

En Ponte Meira cruzámo-la estrada que se dirixe ós barrios de Pombal e Reibón, e o sendeiro estreitase, converténdose nunha senda de pescadores que seguiu en activo despois de que o millo deixara de moerse nos enxeños hidráulicos que salpican todo o curso baixo do río da Fraga. Eu empezo a suar perseguindo ó Zalo e ó Miguel, polo meu empeño de determe en cada pedra, en cada planta, en cada debuxo da auga, para intentar captar a súa esencia e pechala no corazón dixital da miña memoria.

Cando chegamos á seguinte ponte, que comunica os lugares de Berducedo e Couso, teño que empezar a espirme, porque no ceo o sol está por ganarlle o pulso as nubes, e ten a lingua de primavera, aínda que o noso inverno particular, o Zalo, lamenta a falta de pampullos para a celebración dos Maios do Casco Vello.

Esta ponte forma parte dunha serie de modernas construcións de madeira que trocaron as pontellas de pedra, das que nalgúns casos só quedan os pilares, aínda que na maioría nin tan sequera iso. Internámonos na fraga, onde as acacias, os carballos e os eucaliptos rivalizan polo protagonismo, e na seguinte ponte, que vai cara o lugar de A Torre, están sinalizados os primeiros muíños con nome propio: o de Felipe e o de Vinanza. Aínda así non os visitamos, xa que quedan na outra beira do río, e aínda temos camiño por diante.

Ademais este tramo facémolo acompañados por unha parella de rapaces e por un can, que dende fora semella un grupo que non é tal. Acostumados a deambular en petit comité, parece que nos incomoda atopar a alguén, e apurámolo paso para seguir nós sós, que para xente xa tivemos dabondo na manifestación, cando pasamos baixo os enormes pilares da vía rápida.

Despois de pasar debaixo do xigante de formigón, polo que atronan os cabalos de ferro, sempre con presa de máis por chegar ¿quizais cara algún areal onde pasear paseniño cos pés lambidos polo océano? ¿ou a unha desas paparotas familiares onde xorden os rancores e os ciumes? ¿ou buscando a sombriña dun carballo para poñer a mesa plegable e xantar unha empanada mentres os cativos corren detrás dunha pelota?, chegamos a unha ampla área onde se atopa o máis importante conxunto etnográfico do sendeiro, contabilizando ata unha vintena de muíños, moitos deles rehabilitados e en bo uso.

Aquí ábrese o camiño entre a fraga, nunha chaira convertida en zona de lecer para nativos e foráneos, as pontellas e algúns tramos do sendeiro, feitos de madeira, son froito dunha rehabilitación recente, así como a instalación dunha pequena mostra de trebellos metálicos que servían, en tempos, para as tarefas agrícolas: arados, sementeiras e carros.

Tamén consérvanse a memoria dos nomes de moitos dos muíños: do Torto, das Meiriñas, da Lagoa, de Antonio, do Pereiro, do Amaro, de Fus, do Rei, do Parrando, do Coto de Abaixo, do Coto de Arriba, de Novas, do Souto, da Xalda... cadanseu cunha historia diferente, como as que de cando en vez regálame o meu amigo Luís Chapela, cronista singular desta parte do país.

Cruzámola estrada que ven dende Coiro ata Moaña, onde aínda sobrevive ós ataques dos vándalos un panel explicativo do noso itinerario, cousa de agradecer para os que, coma nós, gustamos de saber como se chaman os lugares polos que sementamos as nosas pegadas.

A pesares de que o curso baixo do río é o máis concorrido, e tamén o máis axeitado para facer unha andaina dominical, o tramo que acometemos trala estrada é o máis fermoso, xa que o seu curso vai sorteando desniveis, algúns deles importantes, formando saltos de auga, pozas e obrigándonos a cruzalo en varias ocasións.

Non tardamos moito en constatar que nesta parte a natureza é moito máis indómita, pois a maioría das pontes e pasarelas que atopamos están esnaquizadas polo efecto das continuas riadas, a vexetación é máis exuberante, e dannos a impresión de internarnos no territorio de aventuras que desexabamos de rapaces.

Algo deses rapaces que fomos seguimos tendo, e as nosas pupilas adelgazan as idades, mentres pasamos diante dun cartel de madeira que sinala a direción dunhas “cascadas”. Non estiveron afortunados na sinalización, e alguén, con ánimo normalizador tivo a ben engadir: “En galego, fervenzas”.

O primeiro cruzamento témolo que facer por unhas estreitas táboas que esvaran de máis, e un pouco máis adiante botámoslle o ollo a unha poza desas que chaman a berro ó baño, aínda que non estamos moi convencidos de chegar secos á volta, e xa facemos apostas sobre quen será o primeiro en caer ó río con todo o equipo. Ocasións abondo habíamos de ter.

A pesares de que o groso da masa forestal esté composta por eucaliptos e acacias, ademais de outras especies típicas de ribeira como salgueiros e bidueiros, a frondosidade da vexetación lle confire ó entorno un aspecto singular, que a Miguel lle lembra a película que viu na véspera: “Na búsqueda do tempo perdido” ¿ou era da terra perdida?, en todo caso un deses films nos que un grupo de investigadores intérnase nunha selva tropical e remata atopánsose cun refuxio de dinosauros. Para dinosauros nós que movémonos con moita cautela polas pontellas estragadas, especialmente en aquelas nas que o desnivel é máis acentuado, xa que non temos intención de perde-la aposta e rematar baixando por un tobogán de augas blancas nas que, como pouco, podemos levar unha boa costelada.

Un dos pasos nos que temos que extremar as precaucións é na maior das fervenzas, que baixa sobre grandes bloques de granito e ten unha caída que sobrepasa os vinte metros, aínda que despois de sortealo teñamos que negociar outros precipicios tamén de gran altitude e dificultade técnica.

En ocasións nin tan sequera temos a axuda das madeiras que algunha vez formaron unha ponte, e temos que cambiar de ribeira saltando sobre pedras que se moven baixo o noso peso, ou que están tan esvaradizas que non ofrecen ningunha garantía. O saír dun destes pasos perdo ós meus amigos, que colleron un camiño subindo por unha forte pendente, afastándose do río, e cando os atopo, despois de suar catro gotas gordas, xa veñen de volta, ríndose do meu esforzo, e abro un bocadillo como os dos tebeos para enchelo de lóstregos, caliveiras, coitelos e culebras.

Avanzamos un rato mais pola beria do río, superando a zona de fervenzas, ata chegar a un lugar onde o curso fluvial divídese en dous. O Zalo, que xa ten investigado o tema, dinnos que un dos ramais leva cara o Paralaia e outro cara o Xaxán, pero que a mellor opción é a de dar volta e seguir avanzando, como fai o exército español, no que seica está prohibida a palabra retirada.

Volvemos os perigosos cruzamentos, e nun deles, sobre os restos dunha pontella especialmente esvaradiza, incluso hai quen no ten vergoña de cruzalo a catro patas, por aquel dito que di: o que ten cu, ten medo. Na fervenza grande, la “gran cascada” que dirían os madrileños, atopamos un fato de rapaces facendo a travesía, un deles cunha bicicleta a costas, e pregúntanlle ó de Paramos se van ben cara o Beque.

A pesares de que a resposte é negativa, ou case (ben non ides, pero podedes chegar subindo o monte e dando unha volta do carallo, aínda que eu daría volta), os adolescentes son teimudos e incluso un deles dí polo baixo: non lle fagas caso e tira para adiante, que este non sabe. E saber, sabe, de feito ten a intención de conducirnos ata ali para refrescar as nosas gorxas, aínda que antes temos que facer unha parada obrigatoria na poza que julamos na subida.

As perigosas travesías dunha á outra beira do río dos Ladróns, sumado ós desniveis que tivemos que afrontar, e o ceo primaveral que tentaba por botarnos o seu alento cálido entre a espesura da fraga, fan que non o pensemos dúas veces, e que saquemos camisetas, botas, pantalóns e clanzóns ata quedar espidiños, si, como a nosa nai nos trouxo a este mundo mísero e cruel, para gozar, aínda que sexa só por uns intantes, do paraíso.

Non é que semellemos tres ninfas espidas, aínda que de lonxe, coa nosa masculinidade encollida polas augas xeadas da fervenza, ben podían confundirnos con eses seres asexuados da mitoloxía popular.

É un mergullo breve, para que non se diga, como nos vellos tempos, un visto e non visto, dicindo aí queda iso, que a gustiño se queda un, e agora si, refrescadiños por fora vai sendo hora de refrescarse por dentro. Para iso seguimos o noso bravo guía que nos interna nun camiño onde medran as xestas e outras malas herbas, avanzando por unha carballeira que fannos sentir a patria, onde enlazamos con un regato cantareiro, o de Beque, apenas unha fenda de espuna aberta entre unha vexetación rabiosamente esmeralda.

Facemos as derradeiras apostas de quen será o que remate caendo ó río, cruzando por un tronco esvaradizo, e ascendemos ó carón do escarpado cauce fluvial, cruzándonos con unha parella despistada que nos fai bromear sobre a conveniencia de deslumbrar ás mozas con estes terreos de aventura, onde os tacóns entérranse e as saias tínguense de lama e traban as ortigas.

Ós poucos, seguindo un camiño sinuoso, chegamos ó cámping do Beque, por onde pasaba o GR do Morrazo, acondicionado e sinalado con fondos europeos, que leva anos descatalogado. Ata alí chega a estrada, e por ela un aluvión de familias, que veñen disfrutar do entorno, aínda que máis ben veñen a botar os cativos ó parque, mentres os maiores desfrutan das terrazas da cafetería.

E nós tamén, claro, cadanseu co seu refresco particular, o Zalo unha caña, o Miguel unha cola, i eu un Radical de limón, para recuperar os sabores de fai unha década. Esta bebida, que eu xa pensaba desaparecida do mercado, dannos converssa… non quero dicir que nos falase, senón que deunos tema: a da confeción dos cócteles con que os manifestantes máis rebotados tiñan a ben obsequiar á policía. Aquí quedei intrigado dos coñecementos dos meus amigos na materia, e espero que algún día teña sorte e me conten algunha historia dos seus anos mozos, cando enfrontábanse ás forzas de orden público, porque eu teño tres eivas da miña xuventude (se me poño máis de tres, pero): nunca tirei ningún cóctel molotov, aínda que me sobraran motivos faltábame valor; nunca probei un tripi, aínda que me sobraran ganas faltábanme contactos; e nunca apredín a toca-la guitarra, aínda que me sobraran cordas faltábame audacia nos dedos. Pero basta, sigamos coa crónica…

Refrescados por dentro e por fora, baixamos outra vez polo río do Beque, impresionados pola sucesión de saltos coas que sortea o terreo, ata chegar a súa desembocadura no río da Fraga, onde enlazamos outra vez co camiño polo que subiramos facía unhas horas.

Quizais motivados por este feito, no que recoñeciamos as varacións da fraga e do río, lévanos a apurar o paso, e chegar rapidamente á estrada que ven de Coiro, onde votamos a derradeira ollada ó que queda do panel indicativo no que sinala os topónimos dos lugares por onde pasamos, así como os nomes da trintena de muíños que atopamos no noso itinerario.

Cada un pechado nos seus pensamentos, mirando cara o chan onde aínda eran visibles as nosas pegadas, ignorando os siareiros que facían algún treito do sendeiro, avanzando coma se tiveramos presa por chegar, disparando sen apuntar os derradeiros cartuchos, acercámonos á franxa costeira, facendo plans para cando cheguemos. E que somos así, aínda estamos aquí e xa queremos estar alá.

E alá chamase Rialdarca, onde hai un pequeno, pequerrechiño sendeiro que albiscamos no mesmo casco urbano de Moaña, antes de internarnos neste. Cara alí nos diriximos, en canto chegamos á desembocadura do río da Fraga, na praia do Pontillón, ó carón da casa cuartel. E a verdade é que levamos unha sorpresa agradable, xa que o pequeno, pequerrechiño sendeiro de Rialdarca levanos a descubrir un anaco ben bonito do concello.

Seguindo o cauce dun regatiño pasamos por unha morea de muíños, lavadoiros, pontellas e fontes, todas sinalizadas, e ademais por un camiño limpo, tamén cumpridamente sinalizado, onde é dificil errrar a dirección, aínda que nós somos capaces deso e de moito máis. É un percurso lineal, minúsculo para o que estamos afeitos, pero que serve como excelente colofón á nosa andaina, xa que entre unha cousa e outra rematamos camiñando unhas cinco horas, aínda que Zalo aventúrase a dicir que pódese facer en tres. Poderá, pero ¿quen ten presa? e ¿que facemos coas dúas horas que nos sobran?.

Rematamos no momento xusto de ir a encher outra vez o bandullo, e despois de sortear varias opcións decidimos probar sorte no Eido Vello, en Peinador. A pesares de atopalo ata arriba de paisanos coa mesma idea ca nós, esperamos un tempiño e finalmente podemos darnos unha fartura de calamares, churrasco e tortilla (todo rico, rico, como acostuman neste comedeiro), e de sobremesa: fresas con nata e torta de caramelo (máis rico, rico). So nos quedou, para rematar, que entoasemos a Internacional, pero decidimos calar, que tamén é de sabios, e marchar a casa a reflexionar sobre a xornada.