E89 Sendeiro da Vía Escondida (Cotobade)

Domingo, 31 de agosto do 2008





Facía tempo que tiña curiosidade por esta ruta no interior da provincia de Pontevedra, quizais polo suxerinte do seu nome: A Vía Escondida, pero a miña insistencia en cruza-la fronteira levábame sempre a aprazar este propósito, incrementando as ganas de investigar que era o que se agochaba nos seus dezasete quilómetros de percorrido, trece si se prefería a versión reducida.

Así que cando espertei neste derradeiro domingo de agosto, cos ollos nostálxicos e a gorxa sementada de espiñas, aledeime de que Isabel, compañeira do Club de Camiñantes, mantivera o seu compromiso da véspera. Coincidiramos no segundo festival de jazz de Nigrán, nunha actuación sobresaliente do grupo Sumrá, con ese anfitrión xeneroso que é o Xacobe, e alí fixemos un plan difuso para xantar en Portugal e facer un pequeno pateo.

E aquí estabamos, como nos tempos primixenios, ás doce e media no Concheiro, e non eramos multitude, nin falta que facía. As decisións entre dous sempre son máis fáciles, e a miña proposta de cambiar o comedeiro de San Pedro da Torre polo de Ponte Bora foi rapidamente aceptada. O sol parecíase quitarse a preguiza dos derradeiros días, e prometía unha xornada de altas temperaturas, como correspondía á estación, e na autoestrada cruzabámonos cunha morea de xente que circulaba en sentido inverso, camiño dos areais.

En Casa Pilaro, xunto á confluencia dos ríos Lérez e Almofrei, e a pesares de que aínda era ben cedo, xa tiñan a cociña aberta, e nun pis pas puxéronnos en riba da mesa unha boa ración de polbo, uns chipiróns encebolados e unhas patacas con queixo, e para que baixara mellor un Mencía da casa ben rico.

Satisfeitos polo ágape e un pouco achispados, conducimos pola nacional 541 en dirección a Ourense, e despois dun feixe de quilómetros chegamos a Viascón, onde tivemos que coller a saída de Cabanelas, que nos pasamos un pouco pola animada conversa, e un moito polo despiste de este que subscribe. Aínda que chegar, chegamos, e en canto vemos as primeiras marcas do sendeiro decidimos aparcar o coche e face-los preparativos para comezar a camiñar. Cambiamos as sandalias polas botas, e metemos na mochila os oportunos porsiacasos, toalla incluída por se había oportunidade de baño, e cruzámo-la estrada para buscar o panel indicativo da ruta que, fiel ó seu nome, debía estar agochado, e non deixa que demos con el.

De tódolos xeitos non hai perda posible, porque as marcas son ben recentes e abundantes, e lévannos por un camiño asfaltado que nos leva a cruza-lo pequeno río Retorta, nun lugar chamado moi apropiadamente A Bouza. Fai un calor do demo, e xa temos ganas de abandonar o piche e internarnos na fraga que vemos ben de preto, onde intuímos outro anaco de río, pero antes de facelo atopamos o inicio verdadeiro da ruta, a carón de Casa Manolo, tal e como indican os nosos informes, e detémonos ante o panel que nos ofrece un croques máis ou menos afortunado onde nos facemos unha idea do recorrido.

Seguindo outro pequeno tramo de estrada, dándolle as costas ó pobo, pasamos por un desvío que vai cara a Carballeira da Portela, pequena zoa recreativa bautizada co nome do gaiteiro Ricardo Portela, moi coñecido e famoso na primeira metade do século pasado e falecido no 1956, onde se celebra cada ano un certame musical na súa memoria.

Aínda que nós desprezámo-lo desvío e seguimos camiñando pegadiños ás veigas, onde temos a primeira das sorpresas da xornada, unha desas especies nosas que están en perigo de extinción: un burro fariñeiro, e deseguida outro e outro máis, ata chegar a media ducia. Nunca vira tanta concentración desta nobre e pouco valorada raza, e facemos un alto para retratarnos con esta manada de equinos, facerlle unha caricia e espantarlle a nube de moscas que pacen no seu lombo.

Uns pasos máis alá temos o segundo encontro con outra das especies ameazadas nos nosos campos: os espantallos. Houbo un tempo, antes das bolsas de plástico, as latas de metal e os discos compactos, nos que estas criaturas inanimadas eran as encargadas de que os paxaros non comeran as sementes, e mesmo infundían un estraño temor ós máis cativos. Agora son testemuñas mudas dun tempo que xa pasou, e eu non podo, nin quero, resistir as ganas de atrapar na miña memoria gráfica estas estampas do pasado.

A terceira sorpresa, sumando máis encantos á ruta, ofrecésenos ó chegar ás beiras do Río Cabanelas, e unha das mostras do noso patrimonio etnográfico, o grupo dos Muíños do Mogo, que se atopan nun estado de conservación bastante aceptable. Incluso pasamos algún tramo cunha pasarela de madeira, que nos permitía avanzar con máis facilidade entre a fraga da ribeira do Cabanelas.

Seguindo sempre pola beira do río, en sentido descendente, atopamos outro grupo de inxenios hidráulicos chamado os Muíños de Reboredos, moi preto de onde se suman as augas do Cabanelas e do Retorta, e a pesares de que atopamos algunha poza que ben daba para refrescarnos, optamos por continuar cara o lugar de Luzás, mentres parolabamos de outros camiños e outras crónicas. No sitio antes indicado atopábase unha nova sorpresa, uns campos cheíños de millo verde e tamén... de máis espantallos. Contei ata cinco, todos co seu recheo de palla, con distintas indumentarias, e mesmo un cunha máscara ameazante, que mesmo a min me infundiría respecto nunha noite de lúa.

Outra paradiña para tomar testemuña dixital de estes gardiáns mudos, pensando que ben pagou a pena vir ata aquí so por atoparme con estas creacións orixinais dos paisanos destas parroquias de Cotobade. Lembro que moi preto de aquí, facendo o sendeiro do Foxo do Lobo, atopamos dous espantallos que ata nome tiñan: Señor Manolo e Señora Pilar, como os donos do campo, a quen algún veciño viu un certo parecido.

Voltamos o carón do río, pasando preto do Muíño de mallo e do Ponte do Mogo, cada un indicado co seu respectivo letreiro en madeira, como é a tónica habitual nesta ruta, cousa que agradezo para a confección de estas redaccións, e finalmente cruzámo-lo polo Ponte do Rexedoiro. Este enlaza cun tramo do antigo Camiño Real, usado pola Raíña Urraca e a súa corte para os seus desprazamentos entre o seu Castelo de Vilasobroso e Compostela, e do que se conserva so unha parte co seu firme empedrado.

Nun cruce de camiños tamén atopamos uns carteis que nos indican as direccións de Tenorio e Verea Vella, pero nós non imos cara ningún destes lugares, e seguimos cara a Carballeira de Carbalichán. Esta é pequeniña, unha especie de oasis no medio do monte pelado, que despois dun corto ascenso remata no Coto da Bouza do Mogo, onde temos unha boa panorámica do recorrido. Volvemos descender cara o río, constatando que esta beira, pola que pasa unha pista, non é tan bonita, pero en troques chegamos deseguida o Ponte da Raxa, onde completamos o círculo que se describe na primeira parte do sendeiro. Seguía facendo un calor do demo, e as nosas reservas de auga esmorecían, así que confiabamos que no próximo núcleo rural atoparíamos algo máis que burros e espantallos.

Outra vez camiñamos entre campos de millo, de patacas, ou sinxelamente de pasto para as bestas, avanzando cara a aldea de Cabanelas, onde tamén podemos ver laranxeiras, maceiras e pereiras, mesmo algún pexegueiro, eso si, ben custodiado por sólidos muros de pedra, e por algún cancerbeiro fero, mentres imos deixando polo camiño un feixe de lembranzas que traban máis que mil dentes, e deixan unha colección de cicatrices.

Ó chegar novamente ó río atopamos unhas piscinas fluviais preto dun área recreativa, aínda que os mozos prefiran as pozas que se atopan mías arriba, tan agochadas que só escoitamos os seus berros. Neste punto detémonos a observar os Muíños das Aceñas, un dos cales está aberto e nos permite contemplar os diversos elementos que servían para moer o millo.

Aquí comeza unha breve ascensión, que a miña amiga non leva moi ben, quizais polos efectos secundarios do Festival de Jazz, e así, cando chegamos ó lugar das Coutadas, renuncia a facer o desvío que nos levaría os petroglifos da Laxe das Coutadas, que debe ser cousa bonita de ver, pois o esforzo de subir ata alí e importante.

Non, nin ela nin eu estamos para esforzos adicionais, así que damos por ben tomada a decisión de deixarse de extras e continuar o camiño entre fragas e pastizais, onde atopamos un feixe de vacas deitadas, e outras pacendo con desgana. Pasamos preto de dous regatos nos lugares de Rinfesto e As Fonteliñas, e pasiño a pasiño imos chegando a outra zoa habitada da mesma parroquia, onde discorre un pequeno tramo asfaltado.

Aprovisionámonos de auga na Fonte do Natoal, e ben que nos ven porque deseguida comeza o treito máis esixente de todo o recorrido, un pedregal con bastante desnivel polo que temos que ascender, máis ben desarborado e monótono, ata acadar o cumio do Coto Ramalloso. Dende esta atalaia temos unha vista privilexiada e facemos unha paradiña para coller folgos e limpar os suores da fronte. Preto de nós están o Monte Tenorio e Castro Sendín, e ó lonxe a Ría de Pontevedra coas poboacións de Marín, Raxo, e a capital da provincia, e mesmo podemos ver as illas de Tambo e Ons. O descenso facémolo enlazando varias pistas forestais entre repoboacións de eucaliptos, xa que este concello foi a zoa cero nos incendios de fai dous anos, e vese que a política forestal do goberno da Xunta nesta materia non é moi diferente dos anteriores, xa que entramos na polémica da educación.

Non vou a reproducir nesta crónica o debate que mantivemos sobre as diferentes maneiras de entender a formación sexual, moral e relixiosa dos rapaces, mentres descendíamos polos montes de Mean, só dicir que o debate non foi estéril, e que polo menos cada un escoitou o que o outro pensaba, cadaquén apoiado na súa experiencia vital, e que inmersos na parolada pasamos polos lugares de A Arrotea, Árboreto, Cuíñas e Chan do Meixoeiro, todos eles con cadanseu letreiriño en madeira, para informarnos da toponimia local.

Tamén pasamos a carón do Coto do Castro, un outeiro que tiña tódalas trazas de ofrecernos boas panorámicas, pero estamos cansos, e o sol seguía apertando de máis como para volver a sortear desniveis. Así que seguimos descendendo ata chegar a uns metros por riba da estrada nacional e aquí atopamos unha estación megalítica chamada Portela das Laxes, na que podemos admirar varios petroglifos cos seus característicos labirintos, testemuñas dos antiquisimos ritos páganos dos nosos antergos.

Tamén neste punto temos polémica, porque Isabel tamén dubida da antiguedade dos enigmáticos debuxos gravados no granito, i eu non teño tampouco demasiados argumentos científicos para rebaterlle, porque realmente interésame ben pouco se datan de fai dous mil anos ou cincuenta mil, e quédeme ca lenda, ca maxia.

Entramos así nas estreitas rúas de Viascón, lindando cun primeiro grupo de casas, e cruzámo-la estrada por unha ponte de gran altura que nos leva en dirección a Igrexa e Casa Rectoral de Santiago. A outra beira da ponte atopamos unha curiosa placa na que podemos ler o seguinte texto:

Ponte de Xoán Figueroa / Año de 1908 / Se hizo este puente por petición valiosa de / D. Juan Figueroa Corvacho / Hijo ilustrado de este lugar / Siendo Ministro de Obras Públicas / D. Jesús Sancho Rog / Viascón lo agradece

Dende aquí o final da ruta, para nos que optamos polo recorrido corto, o de trece quilómetros, só quedaban uns metros, nos que aproveitei para coller as primeiras castañas, mentres Isabel saudaba a unha antiga compañeira de traballo que, casualmente, atopamos a carón dun vello pombal. E así foi, e así volo conto, e se queredes seguir escoitando máis, vémonos noutra.

E88 Trilho Entre Mosteiros (Valença)

Domingo, 24 de agosto do 2008





“Dificilmente o toxo pasa desapercibido para os ollos do viaxeiro cando chega ó noso país, pois este arbusto de flor amarela dáse en todas as partes, nos montes máis salvaxes, e nas áreas máis urbanas, en calquera lugar dunha estrada que leva tempo sen limpar, ou mesmo nalgún quinteiro descoidado. O certo é, que Galiza sen toxos non sería a mesma. Como planta endémica que é, nace e medra con asombrosa facilidade en todo o territorio, formando parte indiscutible, xunto coas uces, as xestas e os fentos, de calquera sotobosque galego. O toxo medra tamén en terreos afectados polos lumes, é o primeiro en rexurdir das súas propias cinzas como o Ave Fénix, enchendo de vexetación os chans enfermos e contribuíndo a súa curación. As súas rechamantes flores dan cor a centos de paisaxes en calquera época do ano, e os seus froitos serven de alimento a moitas especies animais, como o gando e tamén os cabalos.”

Esta, e moitas outras, é unha mostra das ensinanzas que o vello mestre Luís Chapela, cronista informal de Moaña, impárteme gratuitamente nos tempos mortos que ten no se emprego de compra e venta de peixe conxelado. Dáse a feliz coincidencia que a súa oficina e a miña están ben preto, e que a miúdo coincidimos e parolamos sobre un feixe de teimas comúns, que son ben variados pero soen estar conectados coa memoria colectiva desta nación que nos tocou amar e sufrir. Poeta, axitador político e cultural, e tamén investigador que non esgota na súa tarefa de recoller todo tipo de tradición, lendas e testemuñas dos vellos oficios.

Precisamente o derradeiro texto que tivo a ben compartir comigo titulase “A rebelión do toxo”, e pareceume tan interesante que non me resisto a reproducir algúns fragmentos aquí (espero que non lle importe este afán por divulgar as súas verbas), nesta modesta crónica dos meus pasos polos territorios do Alto Minho portugués, quizais porque a mañá en que comeza espertei así, como un toxo. As razóns de como saín das procelosas augas do océano dos soños, ou máis ben pesadelos, con tal mal xenio dan para outra crónica, pero non me peta remexer nese esterco, só apuntar que pola noite tiven un encontro co demo, é que aínda que resistira ben o combate, deixarame algún sabor amargo na gorxa. Así que metinme na ducha, para botar polo sumidoiro os restos da véspera, e baixo unha fervenza quente escoitei a chegada dunha mensaxe.

Non quería o ceo que camiñara só nesta ocasión, e enviáronme un dos seus anxos para facerme compaña, a pesares de que fora un anxo preguntón que, antes de decidir acompañarme asegurábase do número de asistentes (díxenlle que dous), o itinerario programado (o Trilho Entre Mosteiros, no concelho de Valença), e o lugar onde íamos a acumular forzas (que sendo o pateo onde era, non podía ser outro que o Stop). Así que votei un feixe de “por se acaso” na mochila, e fun recoller a miña amiga María, que a pesares de ver o ceo cuberto de nubes de tamaños e tonalidades variados aínda tiña a dubida entre a praia e a montaña. Pero eu seguía rebelde, como o toxo, e nin anxo nin demo íame desviar dos meus obxectivos, así que puxen o piloto automático, e deixeime envolver polas melodías do álbum “The great cold distance” de Katatonia, mentres nos dirixiamos cara a fenda azul que fai de fronteira entre as dúas nacións atlánticas que en tempos foron un só país.

Chegamos á unha da tarde á freguesía de San Pedro da Torre, onde dende fai uns anos nós, e outros que foron como nós, demos en coñecer desa poción máxica que nos fai infatigables, incombustibles e case invencibles: o arroz malandro. Aínda que desta vez non houbo comunión, xa que a moza, unha vez máis, viña sen moita fame e conformouse cunha ensalada, eso si, de campionato, e eu decidín, para non pasar a vergoña de pedir media dose, por probar a robalinha grelhada, que viña acompañada dunhas verduriñas e unhas patacas cocidas. Quedamos satisfeitos co escollido, ou case, porque deixamos en mans do camareiro a elección do bebercio, e tróuxonos un vinho verde que non tiña comparación co Terras d’O Rei, do que tanto gosto.

Uns xeados e uns cafés despois xa estabamos en condicións de desfacer parte do camiño, atravesar Valença, onde estaban grandes carteis do concerto do grupo Vaya con Díos, que para a miña desgracia ía perder, e chegar a outra freguesía valenciana, a de Ganfei, onde se iniciaba o noso percurso pedestre. O punto de partida era a Igreja do Mosteiro benedictino, que comezou a ser construído no século sete, e consta dun templo románico, unha espigada torre que alberga o campanario, e tres naves nas que facían a súa vida os monxes, o que se lle engadiu un cemiterio. De fundación visigótica, no ano mil din que foi destruído polo caudillo árabe Almanzor, e tardou case vinte anos en ser reconstruído polo cabaleiro Ganfried, que se tornou santo, e o seu nome quedaría sempre ligado ó mosteiro e á terra na que se asenta.

“Os gandeiros empregan o toxo (aínda que cada vez menos) como estrume nas cortes, resultando un abono moi eficaz e apreciado no rural galego. Tradicionalmente usouse tamén como combustible para as lareiras e as estufas de leña, dado o seu alto poder calorífico. Actualmente sábenselle beneficios terapéuticos para as doenzas do fígado inxerido en forma de infusións, e usos ecolóxicos como o da xeración de biomasa. Por se fora pouco a súa destilación en augardente dá como resultado un licor de sabor exquisito e característico da terra. A pesares de todos estes beneficios, a fama do toxo entre a poboación nunca terminou por ser boa. Seguramente haberá poucos galegos que nalgunha ocasión non probaran como os pinchos dos toxos se cravaban na súa pel, ben por descoido ou por intentar coller algunha das súas flores amarelas. A súa presencia nos terreos indica moitas veces o abandono, e ademais o sentido figurativo da palabra toxo, ó referirse a unha persoa fría, desagradable ou pouco simpática.”

Como ben nos ilustra o sabio do Morrazo, esta planta endémica dos nosos montes, e por certo tamén dos montes do país veciño, considerada por moitos como unha auténtica praga, pode ser utilizada como abono, como combustible, serve como bálsamo das doenzas hepáticas e mesmo como quitapenas, así que non é para laiarse de que algunha vez sintámonos identificados co toxo, ou que nos sinalen como tal. De tódolos xeitos ás tres da tarde do penúltimo domingo de agosto comezamos a camiñar a carón do muro do vello mosteiro, que serve de peche a unha extensa finca adicada exclusivamente ó cultivo das vides, aínda que non sabíamos se as cepas son de Ribeiro ou de Alvarinho.

Cando rematamos de circunvalar a antiga sede benedictina, no lugar onde se alza un deses curiosos cruceiros cubertos, moi ó xeito do norte portugués, abandonamos a estrada e internámonos no núcleo rural de Ganfei, pasando a carón de belas casas solaregas e outras máis cativas pero tamén con certo encanto, lavadoiros, muíños e fontes, e ata un pequeno estanque onde conviven un cardume de peixes de cores e algunha ra que, alertada pola nosa presencia da un salto olímpico que ben merece unha medalla. Pero o que máis nos chama a atención son as árbores inzadas de mazás vermellas coma corazóns e peras verdes como esmeraldas, que non remataron nas nosas mochilas polos ladridos feros dos cans que as gardaban. Aínda que non tiñamos intención de rendernos tan rápido e confiabamos no noso momento.

Deixando atrás as derradeiras casas da freguesía iniciamos unha ascensión continuada, na que tiñamos varios factores na nosa contra, en primeiro lugar a pequena fraga de carballos, castiñeiros e outras especies nobres que rodea o lugar habitado foise transformando nun monte pragado de piñeiros e máis aínda de eucaliptos; engadido a esto atopamos o camiño pechado por unha serie de barricadas feitas con ramas, xestas e troncos, quizais para impedir o paso do gando; e para facer a nosa marcha aínda máis penosa a canícula apertaba de máis, pese ó ceo cuberto, conforme o terreo gañaba en verticalidade. Quizais todo esto afiou o noso xenio e as nosas linguas, e entregámonos ó san deporte da crítica destructiva, ou sexa que non deixamos titere con cabeza repasando as debilidades de aqueles que dalgunha maneira forman parte do noso entorno, como os toxos, que precisamente, conforme gañabamos altura comíanlle terreo ós árbores.

“Unha vez máis, algo propio de Galiza que non recibe o aprecio merecido a pesares dos seus múltiples valores positivos. Máis a el parece non afectarlle e segue estando aí, dando unha intensa cor verde e amarela en cada terreo abandonado, deixado polo labrego en mans da natureza. O que antes eran campos dedicados a sementar trigo e centeo, ou mesmo prado para o gando, fóronse convertendo en monte con extensións amarelas. Os valos de pedra que separaban as propiedades, atópanse hoxe agochados, case invisibles no medio dos toxais, practicamente irrecuperables.”

Quizais tamén nós sexamos irrecuperables, pensabamos mentres chegamos a un alto prado pragado de rochas erosionadas polo vento e pola chuvia, dende onde temos unha boa panorámica das fértiles terras que baña, no seu derradeiro tramo antes de derramarse no Atlántico, o río Miño, ou Minho, e detivémonos a contemplar tamén o camiño que levamos percorrido, xa que dende este punto tamén tiñamos unha visión privilexiada sobre o Mosteiro de Ganfei e os viñedos que gardaban os seus muros. Xa subiramos un bo anaco e confiabamos en que xa pouco nos quedaba por ascender, pero o camiño non deixou de subir cara un cumio pragado de antenas, que mesmo confundín co Monte Faro, e que me levou a darlle máis dunha volta o mapa, pensando que nalgún momento enlazaramos con outro dos trilhos do concello de Valença, e que non íamos na dirección correcta. Pero as marcas eran ben recentes, e non tiñamos posibilidade de perda, aínda que non o tiña demasiado claro.

“O toxo, arbusto espiñento da clase das dicatiledonias e da familia das leguminosas, de flores amarelas moi rechamantes (chamadas chorima ou xorima), mide de 0,5 a 3 metros, segundo a variedade. Os gramos son verdes e as follas son espiñadas de 1 a 3 centímetros. En Galicia existen tres clases de toxos, o gateño (ulex nanis) que florece a finais de outono, o toxo femia (ulex galli) que bota flores a mediados do verán, e por último o toxo arnal (ulex europaeus), que florece na primaveira e comezos do verán.”

De tódalas clases de esta dicotiledónea atopamos no noso camiño, e estivemos ben coidados de manternos alonxados das súas espiñas, porque xa tiñamos dabondo cos picotazos dos tabáns, especialmente María que levaba unhas mallas vermellas que atraían poderosamente a estes molestos insectos e que antes de que completaramos a nosa ascensión xa lle encheran as pernas de ronchóns, despois de proba-lo seu sangue. As miñas preocupacións eran outras, porque canto máis subíamos máis apertaba o sol, e outra vez esquecerame de enche-la cantimplora, ou máis ben de metela na mochila, e sorte que atopamos varios pozos onde poder refrescarnos e saciar a sede.

Así respiramos aliviados cando o camiño empezou a descender e vimos unha cruz de pedra ó lonxe, anunciando que chegabamos ó entorno do Mosteiro de Sanfins, rodeado de carballos, castiñeiros, cortizas e outras especies nobres, que envolven as ruínas do antigo complexo benedictino. A construcción románica do templo, o único que se mantén en boas condicións de conservación, data da segunda metade do século XII e principios do século XIII, aínda que xa existía unha igrexa feita no ano 1134. O núcleo inicial é moito máis antigo, remontándose ata ó século VII. De tódolos xeitos os apousentos conventuais, que agora atópanse nun estado de abandono lamentable, pertencen á época moderna, realizados despois da ocupación do mosteiro pola Compañía de Xesús, no século XVI. Ser como fora recorremos abraiados este escenario máxico, entrando e saíndo por ocos onde algún día houbo portas que comunicaban celas, cociñas, cortellos, claustros, intentando facernos unha idea de como estas pezas agora invadidas polas silveiras completaban un importante centro non só relixioso, senón tamén económico. Subimos tamén entre xestas e unha espesa arborada, a Ermida da Señora de Loreto, autentica atalaia dende, en tempos se tiña unha boa visión do mosteiro e, o lonxe, da freguesía de Verdoejo.

Resistímonos a abandonar o encantador recinto, como un rabaño de vacas barrosâs que entraron dentro dos muros feitos baixo o mando dos soldados de Deus, como eran chamados os xesuítas, e que buscaban a súa bendita sombra e, máis que eso, a fonte que mana fronte a entrada do templo. Nós tamén estabamos sedentos, pero dunha boa cervexa, así que démoslles as costas ó mosteiro e comezamos a baixar cara ó río, ansiosos por entrar no primeiro bar que atoparamos. Non tardamos moito en chegar ás primeiras casas de Verdoejo, e alí atopamos as ruínas dunha pequena igrexa, e no seu fronte lemos as seguintes lendas:

Confinaçoes

Pode a Quinta da Barreira
Da ventura ser a sede
Ja que bem a sua beira
Tem S. Fins e S. Mamede
Nunca a Quinta da Barreira
Pode ter horas ruíns
Tendo quase a cabeceira
S. Mamede mais S. Fins

Patronos

Esta atopábase enriba da porta, ou o que quedaba dela, do templo, e ó seu carón, na entrada a unha finca anexa, estaba esta outra placa:

Memoria e devoçao

Fora a Quinta dos Rebelos
Fora a Quinta dos Galegos
Esta Quinta da Barreira
A qual tem por padroeira
A Senhora do Socorro
Mas raro a ela recorro
Porque o Senhor de Bonfim
(Sobranceiro a capela
Sobre pedra em cruz singela)
Se apiedara ja de mim!

Moi preto da capela atopamos unha fonte de pedra, que semella ter a mesma idade, e onde, a falta de cervexa, refrescámonos a gorxa cunha auga riquísima, tan rica coma as mazás que da a maceira que ten en fronte, e das que dimos boa conta, así como os pexegos, pequeniños pero saborosos, da mesma finca, que sobresaían dos seus muros. Con este aliciente comezamos un pequeno tramo da estrada alcatreada onde nos agardaba unha agradable sorpresa, da que quitamos proveito.

“Chorima, así é como se chama a flor do toxo, moi fermosa cando se mira de cerca, pero sempre con precaución para non pincharse. É a flor nacional da Bretaña, e para moitos galegos tamén o é da súa comunidade. Os seus pétalos miden uns poucos milímetros e nacen dos capullos cubertos de finos pelos. Más avanzada a primavera e a principios de verán aparecen os froitos, de cor marrón e de ata dous centímetros de largo. Dentro de cada un deles hai ata cinco sementes. Para que estas se diseminen polo entorno da planta hai que agardar que faga verdadeiro calor. É posible que algunha vez o camiñar a beira dun toxal ó mediodía, escoitemos uns sonoros chasquidos. Esta violencia vexetal permítelles arroxar as sementes ata cinco metros de distancia. Unha soa planta de toxo chega a producir nada menos que 20.000 sementes. Estas son ademais capaces de agradar ata 70 anos si antes non tiveron a oportunidade de brotar. Esta estratexia lle asegura o seu futuro o toxal. Así, tras un incendio devastador todo está listo para que a planta empece a medrar de novo, pois son millóns as sementes que esperaban o seu momento enterradas.”

Moitas son as ensinanzas que desta levaba na mochila do meu caro cronista da outra beira da ría, e aínda tiña sitio para rematar de enchela co botín que sacamos dun campo, aparentemente abandonado ó carón das ruínas dunha casa solarega, cheo de pereiras e maceiras, onde a miña amiga máis eu fixemos acopio de froita para toda a semán. Con un feixe de quilos de máis á chepa adentrámonos no núcleo rural, e a poucos chegamos á estrada que comunica as localidades minhotas de Valença, Monçao e Melgaço, pero antes de cruzala detémonos nunha sinxela capela. Máis non é o pequeno templo o que chama a nosa atención, senón unha columna de pedra impoñente, que ten o seu carón este letreiro.

Pelourinho da Telheira
Pelourinho do antigo couto de Sanfins, demarcaba a jurisdiçao. D. Alfonso Henriques contou estas propiedades en 1172 e D. Joâo III deu todos os seus bens é o couto a Companhia de Jesus, para assim fundarem o Colégio de Coimbra.
Fuste cilíndrico assente em base quadrara. Tem gravada a incriçago “era de 1729”.

Ó cruza-la estrada abandonamos o percurso pedestre, máis só uns metros, para facerlle compaña ós parroquianos que están á fresca, na terraza dun bar que xa nos era familiar, xa que cando fixemos o Trilho da Insua do Crasto tamén buscamos acubillo e descanso aquí. Mentres saboreamos unha Súper Bock, que sábenos a gloria bendita e que a min axúdame a dixerir os moitos quilos de froita que inxerín, escoitamos a parola dos vellos, que con calquera tema enredan, neste caso coas costumes gastronómicas, sobre os usos e abusos do cocido, do churrasco e da sopa. Aínda botamos unhas risas cos paisanos, e ganas temos de quedar a escoitalos o que queda de tarde, máis temos que volver ó camiño, que ós poucos enlaza cun tramo do outro trilho anteriormente referido, preto de onde o piloto Lindberg tivo que facer o seu amerizaxe forzoso, nos tempos heroicos da aviación.

Non tardamos moito máis en enlazar coa Ecopista do río Minho, que aproveita o trazado da antiga vía do ferrocarril, que discorre paralelo á fronteira azul, entre as poboacións de Valença e Monçao, a pesares de que non chega ó núcleo urbano deste derradeiro concello e remate na freguesía de Cortes, no Apeadeiro de Nossa Senhora da Cabeça. Nos tampouco deixamos titere con cabeza, porque neste tramo final dedicámonos, relaxados pola verticalidade do terreo, a facer outra critica despiadada dalgúns dos que, dalgunha maneira ou de outra, ben o merecen. O tramo que discorre entre a antiga Estaçao de Verdoejo, de dous pisos, con casa de baños e un singular apeadeiro recuperado, e a Estaçao de Ganfei, de un só piso, tamén con casas de baño, un apeadeiro comido polas silveiras e que conserva parte dos antigos xardíns, é un tramo fermoso, pero monótono. Ás veces déixanos ver un anaco do río, e máis alá as terras do noso país, tendo ó final a un tiro de pedra a vila de Tui, anunciándonos o final da nosa aventura dominical. Catro horas e media despois da partida voltamos ó Convento de Ganfei, facendo reparto do noso botín, e reconto das nosas doenzas: María das picaduras dos tabáns, que lle encheron as pernas de ronchas, i eu das miñas idades que me encheron tamén as pernas, e máis o lombo e a cadeira, de un feixe de dores.

“... Naqueles días subíamos ata antena do Faro polo corta lumes arriba, éramos rapaces e corríamos coma raposos, chegando rápido. Daquela había unha soa antena, non era como hoxe que parece un canaval de ferros. Desde alá arriba sentiámonos verdadeiros aventureiros...”

E87 Sendeiro de San Xusto (Cotobade)



Domingo, 17 de agosto de 2008

O primeiro día de outubro do sexto ano deste segundo milenio aconteceu un feito importante na miña existencia, aínda que eu non era consciente do que estaba acontecendo. Animado polo descubrimento das terras do Coura, da man do meu carísimo Zalo, que tamén me obsequiou coa fórmula máxica para conciliar a miña adicción ás rúas coa miña afección polos camiños, volvín ese día a Carballeira de San Xusto. Nese punto, na compaña de Xurxo e Nacho, comezou o primeiro dos capítulos dunha certa resurrección, a miña.

Moito aconteceu dende entón, e hoxe volvo pisar esta fraga centenaria, facendo un exercicio de memoria, deses que tanto gusto, para diferenciarme dos peixes e dos cans. Quizais tamén por iso, antes de voltar a sementar pegadas neste territorio de lembranzas, fago un alto en Ponte Bora, alí onde o Almofrei suma as súas augas o Lérez, antes de que este desemboque na ría de Pontevedra. Outro recuncho fundacional no meu imaxinario particular, xa que aquí comezaron as miñas aventuras piragüeiras.

Non pasou tanto tempo que estiven aquí, comendo con boa parte da miña cobertura emocional, antes do concerto de Dulce Pontes e Éstrella Morente na praza da Ferrería, e agora, a pesares de entrar so en Casa Pilaro, síntome acompañado polos ecos das súas voces e sorrisos. O xantar non chega a ser espartano, pero case: unhas brochetas de polo patacas e ensalada, acompañadas por unha cervexa, nin entrantes nin postre, só un café con xeo para desterrar as derradeiras teas de araña.

Co bandullo facendo a dixestión do polo, dos pantasmas e das bolboretas, desfago os quilómetros que me separan de San Xurxo de Sacos, parroquia do concello de Cotobade, onde nos anos oitenta aconteceu unha revolta popular contra a igrexa, que pretendía vender a carballeira que se estende o carón da capela adicada ós santos Xusto e Pastor. A insurrección deu ó traste coas intencións do representante eclesiástico, despois de varios litixios, e agora celebrase, a finais de xullo, o encontro das comunidades de montes da Galiza.

Quizais pola proximidade desta festa atópome o entorno cheo de lixo, das árbores penduran aínda bandeiras dos mais variados confíns, algunhas odiadas: a española, a israelí, a americana... outras máis queridas: a sueca, a cubana, a italiana...

E polo chan ciscados unha morea de vasos e pratos de plástico, vidros rotos e anacos de papel. Vaia maneira de celebrar... Quizais o aspecto desolador que ofrece a carballeira non teña que ver co encontro comuneiro, senón coa romaría que se celebra a principios de agosto en honra o patrón, así reza nunha inscrición feita na entrada da capela:

“FELIZ RECORDACION A TODS LOS FIELS DEVOTS QU QUIERAN APROVECHARS D LS GRANDS PRIVILEGS Q ESIN COCEDS A EST SANTURO P E PONTIFIZ CLEMTE OBSP E AÑO DE 1712 TIENEN INDULGA PLENARA IRMISION DE TODS SUS PECADS CONFESANDO I COMULGANDO EL DIA 6 AGOST EN LA ULTIMA DOMINIC DL MISM MS LS DIAS D LA ASUMC D NRA SEÑA E DIA 8 DE SEPTIEMBRE I MS DS DL AÑO SEGN LA BULA Q ESTA EN EST SANTURO TAMBN TIENE E PRIVILEGIO PAR PONR E SEÑR MANIFSTO E DIA 6 AGOST TODS LS AÑOS.”

A verdade é que a lectura do texto lémbrame a algúns mensaxes indescifrables que se envían hoxe polo móbil, coa manía que teñen as novas xeracións de comerse as letras.

De calquera xeito que fora o resultado é idéntico, así que sen máis doulle as costas ó recinto e descendo pola estrada cara o río, disposto a completar o sendeiro homologado pola Federación Galega de Montañismo como PRG-29. Pero antes de chegar ás beiras do Lérez atópome coas ruínas dun par de pequenas casetas, e por debaixo delas o inicio dunha canle dun metro de altura e que parece en proceso de reconstrucción.

Nunca antes vira tal cousa, ou tal vez a construcción estivera enterrada entre xestas e silveiras, así que aventúrome pola levada, coa intención de sumar incentivos a miña saída dominical. Dende os seus muros a visión do estreito canon do río e espectacular, e esto anímame a continuar, descubrindo unha paisaxe inédita para min, un dos tramos máis cañeiros de augas bravas, que espertan a cobiza dos meus ollos.

Ademais das vistas privilexiadas está tamén a propia beleza da canle, que ten as sinais de que leva unha morea de anos sen utilidade, tanto que no seu leiro creceu todo tipo de vexetación, incluso árbores ben grosos. Para a miña sorte non fai moito que acometeron aquí un bo traballo de desbroce, e podo avanzar sen máis problemas polo muro que, as veces, está desdentado como un castelo asediado polos irmandiños.

Camiño un bo treito río arriba internándome no canón, ata onde o meandro xira cara a esquerda atópome cunha barreira infranqueable, formada por xestas e silveiras, e para non dar volta polo mesmo camiño subo por un estreito carreiro que sube monte arriba, quizais utilizado polas brigadas forestais. Este camiño escavado na terra discorre paralelo a un regueiro que na súa carreira por sumarse ás augas do Lérez, debuxa fermosas e estreitas fervenzas, que imaxino espectaculares coa chegada das chuvias.

O desnivel acentuase á vez que os lategazos que recibo nas costas da man dun sol aterrador, que acordou xusto agora para desfacerse das nubes, e a piques estou de renderme, dar media volta e tomar o camiño de regreso pola levada. Pero sigo subindo, ata que despois duns douscentos metros de ascensión chego a un sendeiro escondido entre os fentos que corta o outeiro por debaixo do seu cumio, e detéñome a contemplar a fenda que describe o río, creando unha postal que non dubido en atrapar coa miña memoria dixital.

Avanzando polo terreo horizontal recupero os folgos, e calculo se me dará tempo a facer o recorrido que tiña pensado inicialmente, xa que cando chego outra vez á carballeira son as cinco da tarde, hora e media despois de que comezara a andaina. Non vin ata aquí para achicarme así que outra vez descendo o río, seguindo as marcas brancas e amarelas do PRG, pero sen determe demasiado nos restos das bañeiras onde a xente facía inmersións de auga sulfurosa, nin nas ruínas do antigo balneario, inaugurado no 1915, aínda que o que máis me tenta é darme un bo baño na poza que está ó seu carón.

Camiñando preto das cantareiras augas están unha sucesión de muíños sen tellado e coas paredes invadidas polas hedras, as súas moas espalladas polo chan e os seus rodicios esnaquizados, como a maioría do noso patrimonio etnográfico, e no derradeiro deles está o sinal que me indica que debo darlle as costas ó Lérez e ascender ata internarme nunha fraga de ribeira, pragada de bidueiros, carballos e amieiros, que serven de cobertura a outras especies menores, fentos e herbas que cobren parcialmente o sendeiro.

A pesar de que este atópase recentemente remarcado non lle viña mal un desbroce, xa que nalgunhas partes incluso existe algún árbore derribado no chan que dificulta a progresión, sobre todo nun tramo húmido e esvaradío, parte dunha calzada de pedra que descende outra vez cara o río e onde estou a piques de ir de fuciños sorteando o tronco dun vello carballo.

Onde desemboco é na Ponte Nova, construída no século dezaoito, que cruza o leito fluvial cara a poboación de Fentáns, e cara varios xacementos de petroglifos. Como non estou sobrado de tempo decido non facer esta parte do sendeiro, e deixalo para outro día, así que despois de tirar un par de fotos á vella construcción, sigo avanzando ata cruza-la estrada que ven de San Xurxo e internarme nun bosque de carballos, piñeiros e castiñeiros. Este tramo ten o aliciente de escoitar unha morea de paxaros, e mesmo teño a sorte de ver pegas, corvos e un aguia.

Un pequeno regato, que cruzo preto do que en tempos foi un muíño, anúnciame a chegada ós primeiros campos, na súa maioría abandonados, pertencentes o núcleo rural de Cutians, cara onde avanzo non sen dificultade xa que o camiño en moitos treitos está totalmente invadido pola vexetación. Nalgún destes campos hai unha boa cantidade de árbores frutais e aproveito para merendar e facer un bo acopio de provisións, xa que non dubido en alixeirar o peso das pereiras e maceiras que se poñen ó meu alcance. O certo é que vai tempo que non compro froita e cando o fago nunca quedo satisfeito do seu sabor, que non se pode comparar co destas pezas que invaden o meu padal con sensacións que tiña esquecidas.

Con este alimento chego á estrada que atravesa a pequena poboación cara a Campolameiro, espertando as miradas curiosas dos poucos vellos que están á solaina, cos que de boa gana botaba unha parolada se me convidaran a un viño e un anaco de xamón ou de queixo, pero como non é así sigo o meu debagar, volvendo a enlazar con outro camiño empedrado. Aquí atopo un cabalo bonito, desesperado polo exército de tabáns que se alimenta da súa sangue, e fago unha pequena pausa para quitarlle un retrato. Tamén neste traxecto atópome cunha morea de fungos e cogomelos, dos cores e formas máis variados e os fotografo para sumalos ó meu catalogo, por se algún día dáseme pola micoloxía.

Mentres rillo unha mazá roxa como un pecado chámame o meu amigo Xacobe para que non esqueza que hoxe toca o director serbio Emir Kusturica coa súa banda, a Non Smoking Orquestra, e ó decatarme da hora apuro o paso, non vaia ser que non chegue. Pero sempre atopo motivos para determe, neste caso un laranxeiro preto dunha casa solarega en ruínas, e que a verdade é que ten as laranxas máis ricas que teño probado nos derradeiros anos.

Saboreándoas teño que contestarlle a Habibi, que tamén me reclama para ir ó concerto, e que pensa que estou tolo por andar só por estes camiños, co día de calor que temos, mentres el está na Praia do Bao, desfrutando da area, do mar e, seguramente, dos chiringuitos. Xa vou, xa vou, dígolle ó meu colega cociñeiro, non teñades medo que non me perdo.

Así chego ó pobo de Fontán, onde me recibe a silueta impoñente do seu muíño do cubo que, nesta ocasión, non me deteño a contemplar. Onde si me deteño é na fonte que hai ó chegar ás primeiras casas, para refrescarme a gorxa e tamén a caluga, a cara, o peito e os brazos, mentres esperto a tódolos cans do lugar da súa pracida sesta.

Perseguido por un exército de cans de tódalas razas e pelaxes atraveso as rúas dun pobo pantasma, onde só atiño a ve-las sombras dun par de vellos vixiándome tras unhas fiestras descoloridas, quizais os derradeiros habitantes destas áreas rurais, mentres que os desertores do arado só veñen algún que outro fin de semán a certificar a defunción dunha forma de vida que ten o aire doutro século.

Tamén ten uns cantos séculos a igrexa románica de Santa María, dende onde se divisa unha boa panorámica do Val do Lérez, e nela detéñome uns intres a escoitar os ecos daqueles cos que estiven aquí antes, na noite dos tempos, e que xa son memoria, aquelas xentes que dalgún xeito quixéronme e que quixen ó meu xeito. Anoto outra vez a curiosidade do tellado apoiado en pequenos arcos sobre ménsulas labradas e unha cruz grega sobre as figuras do carneiro e do lobo, coroando a parede este.

Doulle as costas ó recinto sagrado, mastigando as miñas lembranzas, mentres chego ós muros do Pazo de Bermúdez de Castro, e alédome que estes non sexan altos dabondo para tapar os seus frutais, e poder probar o sabor das súas peras, autentico bocato di cardinale. Mentres o fago admito a señorial arquitectura deste edificio, coa súa impoñente torre na entrada do recinto, e bastante ben conservado, xa que polo menos de maneira ocasional aínda se atopa habitado.

Atraveso as derradeiras rúas do núcleo rural cara o complexo megalítico da Laxe de Rodas, e deixo para outro día a búsquea dos labirintos, cérvidos e figuras antropomórficas debuxadas nos seus petroglifos, xa que a tarde vaise esgotando con rapidez e o teléfono xa bota fume dándome presa.

Despois de atravesar unha pequena fraga por unha corredoira de pedra volvo á estrada que dende San Xurxo de Sacos desemboca na carballeira, onde chego cinco horas e media despois da miña partida. Non está mal para un eivadiño coma eu, e máis se penso que fai tres meses estaba tirado na cama dun hospital, tendo a condición que daquela non libraría facilmente do coitelo. Fíxeno, e aínda estou aquí para contalo.

Seguidores