E87 Sendeiro de San Xusto (Cotobade)

Domingo, 17 de agosto de 2008

O primeiro día de outubro do sexto ano deste segundo milenio aconteceu un feito importante na miña existencia, aínda que eu non era consciente do que estaba acontecendo. Animado polo descubrimento das terras do Coura, da man do meu carísimo Zalo, que tamén me obsequiou coa fórmula máxica para conciliar a miña adicción ás rúas coa miña afección polos camiños, volvín ese día a Carballeira de San Xusto. Nese punto, na compaña de Xurxo e Nacho, comezou o primeiro dos capítulos dunha certa resurrección, a miña.

Moito aconteceu dende entón, e hoxe volvo pisar esta fraga centenaria, facendo un exercicio de memoria, deses que tanto gusto, para diferenciarme dos peixes e dos cans. Quizais tamén por iso, antes de voltar a sementar pegadas neste territorio de lembranzas, fago un alto en Ponte Bora, alí onde o Almofrei suma as súas augas o Lérez, antes de que este desemboque na ría de Pontevedra. Outro recuncho fundacional no meu imaxinario particular, xa que aquí comezaron as miñas aventuras piragüeiras.

Non pasou tanto tempo que estiven aquí, comendo con boa parte da miña cobertura emocional, antes do concerto de Dulce Pontes e Éstrella Morente na praza da Ferrería, e agora, a pesares de entrar so en Casa Pilaro, síntome acompañado polos ecos das súas voces e sorrisos. O xantar non chega a ser espartano, pero case: unhas brochetas de polo patacas e ensalada, acompañadas por unha cervexa, nin entrantes nin postre, só un café con xeo para desterrar as derradeiras teas de araña.

Co bandullo facendo a dixestión do polo, dos pantasmas e das bolboretas, desfago os quilómetros que me separan de San Xurxo de Sacos, parroquia do concello de Cotobade, onde nos anos oitenta aconteceu unha revolta popular contra a igrexa, que pretendía vender a carballeira que se estende o carón da capela adicada ós santos Xusto e Pastor. A insurrección deu ó traste coas intencións do representante eclesiástico, despois de varios litixios, e agora celebrase, a finais de xullo, o encontro das comunidades de montes da Galiza.

Quizais pola proximidade desta festa atópome o entorno cheo de lixo, das árbores penduran aínda bandeiras dos mais variados confíns, algunhas odiadas: a española, a israelí, a americana... outras máis queridas: a sueca, a cubana, a italiana...

E polo chan ciscados unha morea de vasos e pratos de plástico, vidros rotos e anacos de papel. Vaia maneira de celebrar... Quizais o aspecto desolador que ofrece a carballeira non teña que ver co encontro comuneiro, senón coa romaría que se celebra a principios de agosto en honra o patrón, así reza nunha inscrición feita na entrada da capela:

“FELIZ RECORDACION A TODS LOS FIELS DEVOTS QU QUIERAN APROVECHARS D LS GRANDS PRIVILEGS Q ESIN COCEDS A EST SANTURO P E PONTIFIZ CLEMTE OBSP E AÑO DE 1712 TIENEN INDULGA PLENARA IRMISION DE TODS SUS PECADS CONFESANDO I COMULGANDO EL DIA 6 AGOST EN LA ULTIMA DOMINIC DL MISM MS LS DIAS D LA ASUMC D NRA SEÑA E DIA 8 DE SEPTIEMBRE I MS DS DL AÑO SEGN LA BULA Q ESTA EN EST SANTURO TAMBN TIENE E PRIVILEGIO PAR PONR E SEÑR MANIFSTO E DIA 6 AGOST TODS LS AÑOS.”

A verdade é que a lectura do texto lémbrame a algúns mensaxes indescifrables que se envían hoxe polo móbil, coa manía que teñen as novas xeracións de comerse as letras.

De calquera xeito que fora o resultado é idéntico, así que sen máis doulle as costas ó recinto e descendo pola estrada cara o río, disposto a completar o sendeiro homologado pola Federación Galega de Montañismo como PRG-29. Pero antes de chegar ás beiras do Lérez atópome coas ruínas dun par de pequenas casetas, e por debaixo delas o inicio dunha canle dun metro de altura e que parece en proceso de reconstrucción.

Nunca antes vira tal cousa, ou tal vez a construcción estivera enterrada entre xestas e silveiras, así que aventúrome pola levada, coa intención de sumar incentivos a miña saída dominical. Dende os seus muros a visión do estreito canon do río e espectacular, e esto anímame a continuar, descubrindo unha paisaxe inédita para min, un dos tramos máis cañeiros de augas bravas, que espertan a cobiza dos meus ollos.

Ademais das vistas privilexiadas está tamén a propia beleza da canle, que ten as sinais de que leva unha morea de anos sen utilidade, tanto que no seu leiro creceu todo tipo de vexetación, incluso árbores ben grosos. Para a miña sorte non fai moito que acometeron aquí un bo traballo de desbroce, e podo avanzar sen máis problemas polo muro que, as veces, está desdentado como un castelo asediado polos irmandiños.

Camiño un bo treito río arriba internándome no canón, ata onde o meandro xira cara a esquerda atópome cunha barreira infranqueable, formada por xestas e silveiras, e para non dar volta polo mesmo camiño subo por un estreito carreiro que sube monte arriba, quizais utilizado polas brigadas forestais. Este camiño escavado na terra discorre paralelo a un regueiro que na súa carreira por sumarse ás augas do Lérez, debuxa fermosas e estreitas fervenzas, que imaxino espectaculares coa chegada das chuvias.

O desnivel acentuase á vez que os lategazos que recibo nas costas da man dun sol aterrador, que acordou xusto agora para desfacerse das nubes, e a piques estou de renderme, dar media volta e tomar o camiño de regreso pola levada. Pero sigo subindo, ata que despois duns douscentos metros de ascensión chego a un sendeiro escondido entre os fentos que corta o outeiro por debaixo do seu cumio, e detéñome a contemplar a fenda que describe o río, creando unha postal que non dubido en atrapar coa miña memoria dixital.

Avanzando polo terreo horizontal recupero os folgos, e calculo se me dará tempo a facer o recorrido que tiña pensado inicialmente, xa que cando chego outra vez á carballeira son as cinco da tarde, hora e media despois de que comezara a andaina. Non vin ata aquí para achicarme así que outra vez descendo o río, seguindo as marcas brancas e amarelas do PRG, pero sen determe demasiado nos restos das bañeiras onde a xente facía inmersións de auga sulfurosa, nin nas ruínas do antigo balneario, inaugurado no 1915, aínda que o que máis me tenta é darme un bo baño na poza que está ó seu carón.

Camiñando preto das cantareiras augas están unha sucesión de muíños sen tellado e coas paredes invadidas polas hedras, as súas moas espalladas polo chan e os seus rodicios esnaquizados, como a maioría do noso patrimonio etnográfico, e no derradeiro deles está o sinal que me indica que debo darlle as costas ó Lérez e ascender ata internarme nunha fraga de ribeira, pragada de bidueiros, carballos e amieiros, que serven de cobertura a outras especies menores, fentos e herbas que cobren parcialmente o sendeiro.

A pesar de que este atópase recentemente remarcado non lle viña mal un desbroce, xa que nalgunhas partes incluso existe algún árbore derribado no chan que dificulta a progresión, sobre todo nun tramo húmido e esvaradío, parte dunha calzada de pedra que descende outra vez cara o río e onde estou a piques de ir de fuciños sorteando o tronco dun vello carballo.

Onde desemboco é na Ponte Nova, construída no século dezaoito, que cruza o leito fluvial cara a poboación de Fentáns, e cara varios xacementos de petroglifos. Como non estou sobrado de tempo decido non facer esta parte do sendeiro, e deixalo para outro día, así que despois de tirar un par de fotos á vella construcción, sigo avanzando ata cruza-la estrada que ven de San Xurxo e internarme nun bosque de carballos, piñeiros e castiñeiros. Este tramo ten o aliciente de escoitar unha morea de paxaros, e mesmo teño a sorte de ver pegas, corvos e un aguia.

Un pequeno regato, que cruzo preto do que en tempos foi un muíño, anúnciame a chegada ós primeiros campos, na súa maioría abandonados, pertencentes o núcleo rural de Cutians, cara onde avanzo non sen dificultade xa que o camiño en moitos treitos está totalmente invadido pola vexetación. Nalgún destes campos hai unha boa cantidade de árbores frutais e aproveito para merendar e facer un bo acopio de provisións, xa que non dubido en alixeirar o peso das pereiras e maceiras que se poñen ó meu alcance. O certo é que vai tempo que non compro froita e cando o fago nunca quedo satisfeito do seu sabor, que non se pode comparar co destas pezas que invaden o meu padal con sensacións que tiña esquecidas.

Con este alimento chego á estrada que atravesa a pequena poboación cara a Campolameiro, espertando as miradas curiosas dos poucos vellos que están á solaina, cos que de boa gana botaba unha parolada se me convidaran a un viño e un anaco de xamón ou de queixo, pero como non é así sigo o meu debagar, volvendo a enlazar con outro camiño empedrado. Aquí atopo un cabalo bonito, desesperado polo exército de tabáns que se alimenta da súa sangue, e fago unha pequena pausa para quitarlle un retrato. Tamén neste traxecto atópome cunha morea de fungos e cogomelos, dos cores e formas máis variados e os fotografo para sumalos ó meu catalogo, por se algún día dáseme pola micoloxía.

Mentres rillo unha mazá roxa como un pecado chámame o meu amigo Xacobe para que non esqueza que hoxe toca o director serbio Emir Kusturica coa súa banda, a Non Smoking Orquestra, e ó decatarme da hora apuro o paso, non vaia ser que non chegue. Pero sempre atopo motivos para determe, neste caso un laranxeiro preto dunha casa solarega en ruínas, e que a verdade é que ten as laranxas máis ricas que teño probado nos derradeiros anos.

Saboreándoas teño que contestarlle a Habibi, que tamén me reclama para ir ó concerto, e que pensa que estou tolo por andar só por estes camiños, co día de calor que temos, mentres el está na Praia do Bao, desfrutando da area, do mar e, seguramente, dos chiringuitos. Xa vou, xa vou, dígolle ó meu colega cociñeiro, non teñades medo que non me perdo.

Así chego ó pobo de Fontán, onde me recibe a silueta impoñente do seu muíño do cubo que, nesta ocasión, non me deteño a contemplar. Onde si me deteño é na fonte que hai ó chegar ás primeiras casas, para refrescarme a gorxa e tamén a caluga, a cara, o peito e os brazos, mentres esperto a tódolos cans do lugar da súa pracida sesta.

Perseguido por un exército de cans de tódalas razas e pelaxes atraveso as rúas dun pobo pantasma, onde só atiño a ve-las sombras dun par de vellos vixiándome tras unhas fiestras descoloridas, quizais os derradeiros habitantes destas áreas rurais, mentres que os desertores do arado só veñen algún que outro fin de semán a certificar a defunción dunha forma de vida que ten o aire doutro século.

Tamén ten uns cantos séculos a igrexa románica de Santa María, dende onde se divisa unha boa panorámica do Val do Lérez, e nela detéñome uns intres a escoitar os ecos daqueles cos que estiven aquí antes, na noite dos tempos, e que xa son memoria, aquelas xentes que dalgún xeito quixéronme e que quixen ó meu xeito. Anoto outra vez a curiosidade do tellado apoiado en pequenos arcos sobre ménsulas labradas e unha cruz grega sobre as figuras do carneiro e do lobo, coroando a parede este.

Doulle as costas ó recinto sagrado, mastigando as miñas lembranzas, mentres chego ós muros do Pazo de Bermúdez de Castro, e alédome que estes non sexan altos dabondo para tapar os seus frutais, e poder probar o sabor das súas peras, autentico bocato di cardinale. Mentres o fago admito a señorial arquitectura deste edificio, coa súa impoñente torre na entrada do recinto, e bastante ben conservado, xa que polo menos de maneira ocasional aínda se atopa habitado.

Atraveso as derradeiras rúas do núcleo rural cara o complexo megalítico da Laxe de Rodas, e deixo para outro día a búsquea dos labirintos, cérvidos e figuras antropomórficas debuxadas nos seus petroglifos, xa que a tarde vaise esgotando con rapidez e o teléfono xa bota fume dándome presa.

Despois de atravesar unha pequena fraga por unha corredoira de pedra volvo á estrada que dende San Xurxo de Sacos desemboca na carballeira, onde chego cinco horas e media despois da miña partida. Non está mal para un eivadiño coma eu, e máis se penso que fai tres meses estaba tirado na cama dun hospital, tendo a condición que daquela non libraría facilmente do coitelo. Fíxeno, e aínda estou aquí para contalo.