“Dificilmente o toxo pasa desapercibido para os ollos do viaxeiro cando chega ó noso país, pois este arbusto de flor amarela dáse en todas as partes, nos montes máis salvaxes, e nas áreas máis urbanas, en calquera lugar dunha estrada que leva tempo sen limpar, ou mesmo nalgún quinteiro descoidado. O certo é, que Galiza sen toxos non sería a mesma. Como planta endémica que é, nace e medra con asombrosa facilidade en todo o territorio, formando parte indiscutible, xunto coas uces, as xestas e os fentos, de calquera sotobosque galego. O toxo medra tamén en terreos afectados polos lumes, é o primeiro en rexurdir das súas propias cinzas como o Ave Fénix, enchendo de vexetación os chans enfermos e contribuíndo a súa curación. As súas rechamantes flores dan cor a centos de paisaxes en calquera época do ano, e os seus froitos serven de alimento a moitas especies animais, como o gando e tamén os cabalos.”
Esta, e moitas outras, é unha mostra das ensinanzas que o vello mestre Luís Chapela, cronista informal de Moaña, impárteme gratuitamente nos tempos mortos que ten no se emprego de compra e venta de peixe conxelado. Dáse a feliz coincidencia que a súa oficina e a miña están ben preto, e que a miúdo coincidimos e parolamos sobre un feixe de teimas comúns, que son ben variados pero soen estar conectados coa memoria colectiva desta nación que nos tocou amar e sufrir. Poeta, axitador político e cultural, e tamén investigador que non esgota na súa tarefa de recoller todo tipo de tradición, lendas e testemuñas dos vellos oficios.
Precisamente o derradeiro texto que tivo a ben compartir comigo titulase “A rebelión do toxo”, e pareceume tan interesante que non me resisto a reproducir algúns fragmentos aquí (espero que non lle importe este afán por divulgar as súas verbas), nesta modesta crónica dos meus pasos polos territorios do Alto Minho portugués, quizais porque a mañá en que comeza espertei así, como un toxo. As razóns de como saín das procelosas augas do océano dos soños, ou máis ben pesadelos, con tal mal xenio dan para outra crónica, pero non me peta remexer nese esterco, só apuntar que pola noite tiven un encontro co demo, é que aínda que resistira ben o combate, deixarame algún sabor amargo na gorxa. Así que metinme na ducha, para botar polo sumidoiro os restos da véspera, e baixo unha fervenza quente escoitei a chegada dunha mensaxe.
Non quería o ceo que camiñara só nesta ocasión, e enviáronme un dos seus anxos para facerme compaña, a pesares de que fora un anxo preguntón que, antes de decidir acompañarme asegurábase do número de asistentes (díxenlle que dous), o itinerario programado (o Trilho Entre Mosteiros, no concelho de Valença), e o lugar onde íamos a acumular forzas (que sendo o pateo onde era, non podía ser outro que o Stop). Así que votei un feixe de “por se acaso” na mochila, e fun recoller a miña amiga María, que a pesares de ver o ceo cuberto de nubes de tamaños e tonalidades variados aínda tiña a dubida entre a praia e a montaña. Pero eu seguía rebelde, como o toxo, e nin anxo nin demo íame desviar dos meus obxectivos, así que puxen o piloto automático, e deixeime envolver polas melodías do álbum “The great cold distance” de Katatonia, mentres nos dirixiamos cara a fenda azul que fai de fronteira entre as dúas nacións atlánticas que en tempos foron un só país.
Chegamos á unha da tarde á freguesía de San Pedro da Torre, onde dende fai uns anos nós, e outros que foron como nós, demos en coñecer desa poción máxica que nos fai infatigables, incombustibles e case invencibles: o arroz malandro. Aínda que desta vez non houbo comunión, xa que a moza, unha vez máis, viña sen moita fame e conformouse cunha ensalada, eso si, de campionato, e eu decidín, para non pasar a vergoña de pedir media dose, por probar a robalinha grelhada, que viña acompañada dunhas verduriñas e unhas patacas cocidas. Quedamos satisfeitos co escollido, ou case, porque deixamos en mans do camareiro a elección do bebercio, e tróuxonos un vinho verde que non tiña comparación co Terras d’O Rei, do que tanto gosto.
Uns xeados e uns cafés despois xa estabamos en condicións de desfacer parte do camiño, atravesar Valença, onde estaban grandes carteis do concerto do grupo Vaya con Díos, que para a miña desgracia ía perder, e chegar a outra freguesía valenciana, a de Ganfei, onde se iniciaba o noso percurso pedestre. O punto de partida era a Igreja do Mosteiro benedictino, que comezou a ser construído no século sete, e consta dun templo románico, unha espigada torre que alberga o campanario, e tres naves nas que facían a súa vida os monxes, o que se lle engadiu un cemiterio. De fundación visigótica, no ano mil din que foi destruído polo caudillo árabe Almanzor, e tardou case vinte anos en ser reconstruído polo cabaleiro Ganfried, que se tornou santo, e o seu nome quedaría sempre ligado ó mosteiro e á terra na que se asenta.
“Os gandeiros empregan o toxo (aínda que cada vez menos) como estrume nas cortes, resultando un abono moi eficaz e apreciado no rural galego. Tradicionalmente usouse tamén como combustible para as lareiras e as estufas de leña, dado o seu alto poder calorífico. Actualmente sábenselle beneficios terapéuticos para as doenzas do fígado inxerido en forma de infusións, e usos ecolóxicos como o da xeración de biomasa. Por se fora pouco a súa destilación en augardente dá como resultado un licor de sabor exquisito e característico da terra. A pesares de todos estes beneficios, a fama do toxo entre a poboación nunca terminou por ser boa. Seguramente haberá poucos galegos que nalgunha ocasión non probaran como os pinchos dos toxos se cravaban na súa pel, ben por descoido ou por intentar coller algunha das súas flores amarelas. A súa presencia nos terreos indica moitas veces o abandono, e ademais o sentido figurativo da palabra toxo, ó referirse a unha persoa fría, desagradable ou pouco simpática.”
Como ben nos ilustra o sabio do Morrazo, esta planta endémica dos nosos montes, e por certo tamén dos montes do país veciño, considerada por moitos como unha auténtica praga, pode ser utilizada como abono, como combustible, serve como bálsamo das doenzas hepáticas e mesmo como quitapenas, así que non é para laiarse de que algunha vez sintámonos identificados co toxo, ou que nos sinalen como tal. De tódolos xeitos ás tres da tarde do penúltimo domingo de agosto comezamos a camiñar a carón do muro do vello mosteiro, que serve de peche a unha extensa finca adicada exclusivamente ó cultivo das vides, aínda que non sabíamos se as cepas son de Ribeiro ou de Alvarinho.
Cando rematamos de circunvalar a antiga sede benedictina, no lugar onde se alza un deses curiosos cruceiros cubertos, moi ó xeito do norte portugués, abandonamos a estrada e internámonos no núcleo rural de Ganfei, pasando a carón de belas casas solaregas e outras máis cativas pero tamén con certo encanto, lavadoiros, muíños e fontes, e ata un pequeno estanque onde conviven un cardume de peixes de cores e algunha ra que, alertada pola nosa presencia da un salto olímpico que ben merece unha medalla. Pero o que máis nos chama a atención son as árbores inzadas de mazás vermellas coma corazóns e peras verdes como esmeraldas, que non remataron nas nosas mochilas polos ladridos feros dos cans que as gardaban. Aínda que non tiñamos intención de rendernos tan rápido e confiabamos no noso momento.
Deixando atrás as derradeiras casas da freguesía iniciamos unha ascensión continuada, na que tiñamos varios factores na nosa contra, en primeiro lugar a pequena fraga de carballos, castiñeiros e outras especies nobres que rodea o lugar habitado foise transformando nun monte pragado de piñeiros e máis aínda de eucaliptos; engadido a esto atopamos o camiño pechado por unha serie de barricadas feitas con ramas, xestas e troncos, quizais para impedir o paso do gando; e para facer a nosa marcha aínda máis penosa a canícula apertaba de máis, pese ó ceo cuberto, conforme o terreo gañaba en verticalidade. Quizais todo esto afiou o noso xenio e as nosas linguas, e entregámonos ó san deporte da crítica destructiva, ou sexa que non deixamos titere con cabeza repasando as debilidades de aqueles que dalgunha maneira forman parte do noso entorno, como os toxos, que precisamente, conforme gañabamos altura comíanlle terreo ós árbores.
“Unha vez máis, algo propio de Galiza que non recibe o aprecio merecido a pesares dos seus múltiples valores positivos. Máis a el parece non afectarlle e segue estando aí, dando unha intensa cor verde e amarela en cada terreo abandonado, deixado polo labrego en mans da natureza. O que antes eran campos dedicados a sementar trigo e centeo, ou mesmo prado para o gando, fóronse convertendo en monte con extensións amarelas. Os valos de pedra que separaban as propiedades, atópanse hoxe agochados, case invisibles no medio dos toxais, practicamente irrecuperables.”
Quizais tamén nós sexamos irrecuperables, pensabamos mentres chegamos a un alto prado pragado de rochas erosionadas polo vento e pola chuvia, dende onde temos unha boa panorámica das fértiles terras que baña, no seu derradeiro tramo antes de derramarse no Atlántico, o río Miño, ou Minho, e detivémonos a contemplar tamén o camiño que levamos percorrido, xa que dende este punto tamén tiñamos unha visión privilexiada sobre o Mosteiro de Ganfei e os viñedos que gardaban os seus muros. Xa subiramos un bo anaco e confiabamos en que xa pouco nos quedaba por ascender, pero o camiño non deixou de subir cara un cumio pragado de antenas, que mesmo confundín co Monte Faro, e que me levou a darlle máis dunha volta o mapa, pensando que nalgún momento enlazaramos con outro dos trilhos do concello de Valença, e que non íamos na dirección correcta. Pero as marcas eran ben recentes, e non tiñamos posibilidade de perda, aínda que non o tiña demasiado claro.
“O toxo, arbusto espiñento da clase das dicatiledonias e da familia das leguminosas, de flores amarelas moi rechamantes (chamadas chorima ou xorima), mide de 0,5 a 3 metros, segundo a variedade. Os gramos son verdes e as follas son espiñadas de 1 a 3 centímetros. En Galicia existen tres clases de toxos, o gateño (ulex nanis) que florece a finais de outono, o toxo femia (ulex galli) que bota flores a mediados do verán, e por último o toxo arnal (ulex europaeus), que florece na primaveira e comezos do verán.”
De tódalas clases de esta dicotiledónea atopamos no noso camiño, e estivemos ben coidados de manternos alonxados das súas espiñas, porque xa tiñamos dabondo cos picotazos dos tabáns, especialmente María que levaba unhas mallas vermellas que atraían poderosamente a estes molestos insectos e que antes de que completaramos a nosa ascensión xa lle encheran as pernas de ronchóns, despois de proba-lo seu sangue. As miñas preocupacións eran outras, porque canto máis subíamos máis apertaba o sol, e outra vez esquecerame de enche-la cantimplora, ou máis ben de metela na mochila, e sorte que atopamos varios pozos onde poder refrescarnos e saciar a sede.
Así respiramos aliviados cando o camiño empezou a descender e vimos unha cruz de pedra ó lonxe, anunciando que chegabamos ó entorno do Mosteiro de Sanfins, rodeado de carballos, castiñeiros, cortizas e outras especies nobres, que envolven as ruínas do antigo complexo benedictino. A construcción románica do templo, o único que se mantén en boas condicións de conservación, data da segunda metade do século XII e principios do século XIII, aínda que xa existía unha igrexa feita no ano 1134. O núcleo inicial é moito máis antigo, remontándose ata ó século VII. De tódolos xeitos os apousentos conventuais, que agora atópanse nun estado de abandono lamentable, pertencen á época moderna, realizados despois da ocupación do mosteiro pola Compañía de Xesús, no século XVI. Ser como fora recorremos abraiados este escenario máxico, entrando e saíndo por ocos onde algún día houbo portas que comunicaban celas, cociñas, cortellos, claustros, intentando facernos unha idea de como estas pezas agora invadidas polas silveiras completaban un importante centro non só relixioso, senón tamén económico. Subimos tamén entre xestas e unha espesa arborada, a Ermida da Señora de Loreto, autentica atalaia dende, en tempos se tiña unha boa visión do mosteiro e, o lonxe, da freguesía de Verdoejo.
Resistímonos a abandonar o encantador recinto, como un rabaño de vacas barrosâs que entraron dentro dos muros feitos baixo o mando dos soldados de Deus, como eran chamados os xesuítas, e que buscaban a súa bendita sombra e, máis que eso, a fonte que mana fronte a entrada do templo. Nós tamén estabamos sedentos, pero dunha boa cervexa, así que démoslles as costas ó mosteiro e comezamos a baixar cara ó río, ansiosos por entrar no primeiro bar que atoparamos. Non tardamos moito en chegar ás primeiras casas de Verdoejo, e alí atopamos as ruínas dunha pequena igrexa, e no seu fronte lemos as seguintes lendas:
Confinaçoes
Pode a Quinta da Barreira
Da ventura ser a sede
Ja que bem a sua beira
Tem S. Fins e S. Mamede
Nunca a Quinta da Barreira
Pode ter horas ruíns
Tendo quase a cabeceira
S. Mamede mais S. Fins
Patronos
Esta atopábase enriba da porta, ou o que quedaba dela, do templo, e ó seu carón, na entrada a unha finca anexa, estaba esta outra placa:
Memoria e devoçao
Fora a Quinta dos Rebelos
Fora a Quinta dos Galegos
Esta Quinta da Barreira
A qual tem por padroeira
A Senhora do Socorro
Mas raro a ela recorro
Porque o Senhor de Bonfim
(Sobranceiro a capela
Sobre pedra em cruz singela)
Se apiedara ja de mim!
Moi preto da capela atopamos unha fonte de pedra, que semella ter a mesma idade, e onde, a falta de cervexa, refrescámonos a gorxa cunha auga riquísima, tan rica coma as mazás que da a maceira que ten en fronte, e das que dimos boa conta, así como os pexegos, pequeniños pero saborosos, da mesma finca, que sobresaían dos seus muros. Con este aliciente comezamos un pequeno tramo da estrada alcatreada onde nos agardaba unha agradable sorpresa, da que quitamos proveito.
“Chorima, así é como se chama a flor do toxo, moi fermosa cando se mira de cerca, pero sempre con precaución para non pincharse. É a flor nacional da Bretaña, e para moitos galegos tamén o é da súa comunidade. Os seus pétalos miden uns poucos milímetros e nacen dos capullos cubertos de finos pelos. Más avanzada a primavera e a principios de verán aparecen os froitos, de cor marrón e de ata dous centímetros de largo. Dentro de cada un deles hai ata cinco sementes. Para que estas se diseminen polo entorno da planta hai que agardar que faga verdadeiro calor. É posible que algunha vez o camiñar a beira dun toxal ó mediodía, escoitemos uns sonoros chasquidos. Esta violencia vexetal permítelles arroxar as sementes ata cinco metros de distancia. Unha soa planta de toxo chega a producir nada menos que 20.000 sementes. Estas son ademais capaces de agradar ata 70 anos si antes non tiveron a oportunidade de brotar. Esta estratexia lle asegura o seu futuro o toxal. Así, tras un incendio devastador todo está listo para que a planta empece a medrar de novo, pois son millóns as sementes que esperaban o seu momento enterradas.”
Moitas son as ensinanzas que desta levaba na mochila do meu caro cronista da outra beira da ría, e aínda tiña sitio para rematar de enchela co botín que sacamos dun campo, aparentemente abandonado ó carón das ruínas dunha casa solarega, cheo de pereiras e maceiras, onde a miña amiga máis eu fixemos acopio de froita para toda a semán. Con un feixe de quilos de máis á chepa adentrámonos no núcleo rural, e a poucos chegamos á estrada que comunica as localidades minhotas de Valença, Monçao e Melgaço, pero antes de cruzala detémonos nunha sinxela capela. Máis non é o pequeno templo o que chama a nosa atención, senón unha columna de pedra impoñente, que ten o seu carón este letreiro.
Pelourinho da Telheira
Pelourinho do antigo couto de Sanfins, demarcaba a jurisdiçao. D. Alfonso Henriques contou estas propiedades en 1172 e D. Joâo III deu todos os seus bens é o couto a Companhia de Jesus, para assim fundarem o Colégio de Coimbra.
Fuste cilíndrico assente em base quadrara. Tem gravada a incriçago “era de 1729”.
Ó cruza-la estrada abandonamos o percurso pedestre, máis só uns metros, para facerlle compaña ós parroquianos que están á fresca, na terraza dun bar que xa nos era familiar, xa que cando fixemos o Trilho da Insua do Crasto tamén buscamos acubillo e descanso aquí. Mentres saboreamos unha Súper Bock, que sábenos a gloria bendita e que a min axúdame a dixerir os moitos quilos de froita que inxerín, escoitamos a parola dos vellos, que con calquera tema enredan, neste caso coas costumes gastronómicas, sobre os usos e abusos do cocido, do churrasco e da sopa. Aínda botamos unhas risas cos paisanos, e ganas temos de quedar a escoitalos o que queda de tarde, máis temos que volver ó camiño, que ós poucos enlaza cun tramo do outro trilho anteriormente referido, preto de onde o piloto Lindberg tivo que facer o seu amerizaxe forzoso, nos tempos heroicos da aviación.
Non tardamos moito máis en enlazar coa Ecopista do río Minho, que aproveita o trazado da antiga vía do ferrocarril, que discorre paralelo á fronteira azul, entre as poboacións de Valença e Monçao, a pesares de que non chega ó núcleo urbano deste derradeiro concello e remate na freguesía de Cortes, no Apeadeiro de Nossa Senhora da Cabeça. Nos tampouco deixamos titere con cabeza, porque neste tramo final dedicámonos, relaxados pola verticalidade do terreo, a facer outra critica despiadada dalgúns dos que, dalgunha maneira ou de outra, ben o merecen. O tramo que discorre entre a antiga Estaçao de Verdoejo, de dous pisos, con casa de baños e un singular apeadeiro recuperado, e a Estaçao de Ganfei, de un só piso, tamén con casas de baño, un apeadeiro comido polas silveiras e que conserva parte dos antigos xardíns, é un tramo fermoso, pero monótono. Ás veces déixanos ver un anaco do río, e máis alá as terras do noso país, tendo ó final a un tiro de pedra a vila de Tui, anunciándonos o final da nosa aventura dominical. Catro horas e media despois da partida voltamos ó Convento de Ganfei, facendo reparto do noso botín, e reconto das nosas doenzas: María das picaduras dos tabáns, que lle encheron as pernas de ronchas, i eu das miñas idades que me encheron tamén as pernas, e máis o lombo e a cadeira, de un feixe de dores.
“... Naqueles días subíamos ata antena do Faro polo corta lumes arriba, éramos rapaces e corríamos coma raposos, chegando rápido. Daquela había unha soa antena, non era como hoxe que parece un canaval de ferros. Desde alá arriba sentiámonos verdadeiros aventureiros...”
No hay comentarios:
Publicar un comentario